Uppbygging þorskstofnsins

Að setja á kvótakerfi eins og með íslensku fiskveiðilöggjöfinni er dæmi um tilraun til að stýra og vernda ásókn í endurnýjanlega en takmarkaða náttúrulega auðlind sem ella er opin og óvarin vegna óheftrar notkunar. 

Náttúrulegt eðli auðlindarinnar veldur því að almenningur getur farið til veiða hvar sem færi gefst nema eitthvað komi til sem takmarkar sóknina. Við náttúrulegar aðstæður ber enginn einn aðili ábyrgð á því að viðhalda auðlindinni né nýtur góðs af að stjórna nýtingu hennar. Þá kemur til kasta hins opinbera að grípa inn í og finna ráð til að vernda auðlindina.

 Hin sígildu ráð felast í einhvers konar hömlum á nýtingu, eftirliti með að þeim sé fylgt og viðurlögum ef brugðið er út af. Síðan þarf að kanna hvort þær hömlur duga til að viðhalda jafnvægi í viðhaldi og nýtingu. Með kvótakerfinu virðist hafa gersamlega mistekist að viðhalda viðunandi jafnvægi í stofnstærð þorsksins í íslensku fiskveiðilögsögunni. Við vitum ekki, hvort önnur markmið um stjórnun þorskveiða t.d. varðandi arðsemi, hafi náðst. Það er fremur lítið fjallað um þau mál á opinberum vettvangi en miðað við nýjustu fregnir af ástandinu verður að setja stórt spurningarmerki við arðsemina líka. Því miður verður að álykta að brottkast við þorskveiðar sé ekki smávandamál heldur stórvandamál. Hér kemur til hið sígilda auðlindaböl sem orsakast af því að enginn ákveðinn aðili hefur hag af því að gæta umhverfisins. Allir í sjómennskunni vita að þeir hafa takmarkaðan kvóta. Þeir vita að auðlindin er takmörkuð. Þeir reyna til hins ítrasta að veiða upp í árskvótann, enda hann úr sögunni á næsta fiskveiðiári. Þótt gamli veiðistaðurinn skaðist er málið einfaldlega að flytja sig á önnur mið og reyna að veiða upp í kvótann þar áður en annar verður búinn að veiða allt.  Framseljanlegt kvótakerfi byggir á eignarréttarlegum forsendum en í raun hefur mistekist að skapa eignarréttarlega stöðu þar sem sjálf uppspretta auðlindarinnar, umhverfið og skilyrðin á fiskislóð er áfram almenningur. Í gegnum árin hafa kostirnir sem bundnir voru við þessa útfærslu ekki náð að vega upp á móti göllunum. Fyrir utan gjafaúthlutun og árekstra við hagsmunaaðila eru mjög alvarlegir annmarkar á kerfinu. Eftirliti með framkvæmd kerfisins hefur mistekist að halda aftur af brottkasti og misfærslum í löndun og vigtun. Meginástæðan fyrir því hve illa er komið málum er þá að eignarréttarleg tengsl rétthafa til veiða við auðlindina eru engin. Á meðan þeir sem stunda sjómennsku hafa ekki beinan hag af því að vernda umhverfið í hafinu munu þeir ekki ganga vel um auðlindina. Einstakir aðilar í útgerð bera ekki persónulega ábyrgð á ofveiðinni. Hver um sig hefur engan hag af að hlífa lífríkinu eða fresta sókn til seinni tíma og leyfa smáfiski að stækka. Nei, einstakir aðilar hafa engan hag af því taka ákvarðanir út frá langtíma sjónarmiðum vegna þess að eign þeirra, sem er réttur til að veiða, er ekki eignarréttur. Auðlindin er eftir sem áður seld undir sömu áhættu og almenningar á landi. Réttur sem miðast við veiddan þorsk úr sjó verndar ekki umhverfið og fiskislóðina sem elur af sér þorskinn.

Hvernig er skynsamlegast að hefja uppbyggingu þorskstofnsins?  Ég gef mér þær forsendur að vænlegasta lausnin til verndar vaxtarskilyrðum þorsksins felist í því að innleiða eignarréttarlega leið sem er betri en núverandi kvótakerfi. Ég gef mér einnig þá forsendu að þorskar eigi sína heimahaga eins og flestar skepnur. Þótt þorskurinn sé mjög hreyfanlegur tel ég að hann hafi tilhneigingu til að vera um kyrrt þar sem góð skilyrði eru fyrir hann. Ég leyfi mér að ganga út frá því að þorskur sé nokkuð staðbundinn ef umhverfið er hagstætt. Fiskurinn hlýtur hins vegar að flýja ördeyðu. Möguleg lausn felst í að skilgreina fiskislóðir eða heimahaga þorsks á eignarréttarlegan hátt svipað og gert er með landareignir. Grundvallaratriði er að eign á hafspildu verði lögvernduð svipað og eign á landspildu. Þannig verður eigendum hafspildna mögulegt að búa í haginn fyrir lífríkið á þann hátt að stofnstærð og veiðar séu í jafnvægi. Ef eigandinn gætir ekki auðlindar sinnar, veiðir of mikið eða skaðar lífríkið á svæðinu, kemur það honum sjálfum í koll. Hann getur ekki siglt burt til veiða á öðrum fiskimiðum. Í þessu kerfi eru fiskimiðin öll í eigu einhverra sem hindra ofveiði og verja eigin hafspildu og lífríkið um leið. 

Ef okkur á að takast að vernda umhverfi sjávarins verður að nota lausnir sem hafa sýnt sig að duga best. Við höfum netlög, sem er ákveðið svæði í einkaeign í sjó út af landi samanber 3. kapitula rekabálks Jónsbókar frá 1281. Hin gömlu lög byggð á reynslu fyrri kynslóða og aðlögun að skynsamlegri nýtingu náttúruauðlinda benda til að þessi hugmynd geti gengið upp. Eignarréttarleg leið mun til lengri tíma verða farsælasta lausnin en það þarf að hafa aðlögun og gera tilraunir með ákveðin svæði. Alþingi þarf að setja lög, sem verða áreiðanlega umdeild, sem skilgreina eignarrétt á sjávarauðlindinni, hafsbotninum, lífríkinu og sjávarföllunum. Hagasmunaaðilar, ríki, sveitarfélög, fyrirtæki eða einstaklingar eiga í framtíðinni að geta keypt og átt viðskipti með hafspildur.